Welke muziek kun je allemaal spelen op een orgel?
maart 2015
Het orgel bestaat al eeuwen en er zijn legio componisten die er muziek voor hebben geschreven. Bladmuziek voor orgel uit vroeger tijden, vanaf zo’n beetje het einde van de middeleeuwen en de vroege renaissance, is in stapels voorhanden. Dankzij het internet en dankzij ijverige muziekliefhebbers
is veel van deze muziek inmiddels te vinden voor iedere organist die er iets mee wil. Dat geldt zeker voor de muziek van vóór de 20ste eeuw, die vrij is van auteursrechten van de oorspronkelijke componist. Een prachtig voorbeeld van een internet initiatief vindt u hier: www.mutopiaproject.org, een website met de intentie om auteursrechtenvrije muziek voor iedereen vindbaar en beschikbaar te maken. Aan de bladmuziek van 20ste en inmiddels ook 21ste eeuwse componisten is doorgaans alleen legaal te komen door ervoor te betalen.
Laten we het Hess-orgel van onze mooie kerk eens hierin betrekken: mensen vragen weleens aan mij wat je allemaal op dat instrument kunt spelen. Wel, dat is enigszins beperkt. De stijlperiode waarin het orgel is gemaakt (late barok) bepaalt eigenlijk ook meteen de grens van de mogelijkheden. In het geval van ons Hess-orgel komt er nog een complicerende factor bij: het pedaal. Dat is ruim 100 jaar later toegevoegd als een zogenoemd ‘aangehangen pedaal’. Oftewel, het pedaal maakte gebruik van de bestaande registers die bedoeld waren voor de manualen. In 1976 is het orgel verrijkt met ‘eigen’ registers voor het pedaal, iets wat de bruikbaarheid van het orgel een flinke duw in de rug heeft gegeven.
De duidelijke beperkingen waar we in de orgelpraktijk tegenaan lopen bij het Hess-orgel zijn de volgende: De manualen zijn qua omvang in octaven kleiner dan in de latere stijlperioden en het aangehangen pedaal blijft uiteraard ook binnen deze gegeven omvang aan octaven. Dat betekent dat het spelen van meer romantische orgelmuziek, waarbij juist de omvang van grotere manualen volledig wordt benut, in principe niet mogelijk is. In principe, want met kunstgrepen en aanpassingen is er nog wel wat te smokkelen. Maar de omvang in octaven is niet het enige probleem: de meer romantische en moderne muziek vraagt ook om toepassing van dynamiek, door middel van de inzet van een zogenoemde zwelkast. Dat is een vanaf de speeltafel bedienbaar kleppensysteem waarmee pijpen worden afgeschermd om hun geluidsniveau te dempen dan wel in volle glorie ten gehore te brengen, of een geluidsniveau te realiseren dat zich ergens tussen deze 2 uitersten bevindt. En ook een dergelijke voorziening is in het Hess-orgel niet aanwezig omdat dat in het bouwjaar 1783 nog niet gangbaar was. Waar je dit allemaal wel kunt vinden: in het Steinmeyer-orgel in de Adventskerk, in het centrum van Alphen. De zeer enthousiaste en gedreven stadsorganist Simon Stelling is als geen ander thuis op dat instrument en in die zo gewaardeerde overweldigende muziek van de Franse romantische componisten als Widor en Boëllmann en van 20ste eeuwse grootheden als Olivier Messiaen en Charles Tournemire. Zie www.orgelcommissiealphen.nl voor meer informatie.
Samengevat: de meeste renaissance- en barkokmuziek, alsmede deels de galante muziek uit de late barok/rococo, classicisme en heel vroege romantiek past uitstekend op het Hess-orgel. Dit in tegenstelling tot de romantische muziek, de muziek uit Modernisme en Avant-Garde. Het wordt een ander verhaal als een hedendaagse componist muziek zou schrijven met de mogelijkheden van het Hess-orgel als uitgangspunt. Dat is nog niet gebeurd, maar componisten die dit lezen zijn natuurlijk van harte uitgenodigd en uitgedaagd!
Bovenstaand verhaal gaat alleen over de klassieke muziek. De ‘ernstige muziek’, zoals dat vroeger heette. Daarbinnen blijvend zijn er ook nog andere, boeiende mogelijkheden om het orgel in te zetten: Wat ik zelf weleens doe, is het spelen van bijvoorbeeld een pianosonate van Mozart op het orgel. Of een deel uit het Wohltemperierte Klavier van Bach. Musicologisch verantwoord zal het wel niet zijn, maar het klinkt plezierig. En alleen maar binnen de lijntjes kleuren is ook wat saai, toch? Verder kent iedereen die weleens in het Alphense centrum winkelt op de zaterdag ook het mooie draaiorgel dat daar te horen is. En zal het niemand verbazen dat de deuntjes die daaruit komen best zouden kunnen klinken op het Hess-orgel. Is dat oneerbiedig? Ik denk van niet. Het orgel kan dan in principe bedoeld zijn voor het opluisteren van de zondagse diensten, maar wat is er mis met nostalgische klanken als ‘De Amsterdamsche grachten’? Zonder schaamte geef ik toe dat ik dit liedje tot groot plezier van velen met enige regelmaat op het orgel speel. Wist u trouwens dat Louis van Dijk ooit in de jaren ’70 van de vorige eeuw (wat klinkt dat al historisch.....!) een concert gaf in onze kerk waarin hij op het Hess-orgel improviseerde over songs van The Beatles? Hij heeft er zelfs een plaat, een elpee, mee opgenomen in de Hervormde Kerk van Loenen aan de Vecht.
Op dat laatste, die songs van the Beatles, ga ik later dit jaar nog terugkomen..........
Ad Hesseling
Voel u vrij om te reageren: